Du heb pirtûken Mehmet Bayrak, yên din jî hatin weşandin. ‘Kelepça ku li Destên Kurdan Hatîye Xistin, Islehat Plana Şerqê (Kürtlere Vurulan Kelepçe Şark Islahat Planı)’, dokumaneke ku yên lêkolîn û vekolîna dikin gelekî bahs dikin, alîkarîyê jê dibînin bixwe ye. Di pirtûkê de Islahat Plana Şerqê, amadekarîya wê, bikar anîna wê, bûyerên din ku di wê demê de pêk hatine, bi têkilîyên bûyerî re kiriye yek û dide. Di pirtûkê de, plana ku di salên 1925’an de hatîye ava kirin û xwestine pêk bînin, bandor çawa li pêşveçûnên hundir û yên derve kiri ye, bi bûyerên dewlemend, bi bingehên bûyerî tîne ziman.
Di dawîya temama pirtûkên Mamoste Mehmet de, albumeke wêneyan heye. Di dawîya pirtûka Kelepça ku li Destên Kurdan Hatîye Xistin Islehat Plana Şerqê de albumeke giranbuha heye. Wêneyên berga pirtûkê û yên di rûpela 243’an de, bi kurtayî dîroka Kurdan, ya bi derd û elem dîyar dike. Ev wêne, helbesta Orhan Kotan, ya bi navê ‘Jibo Biratîya Gelan’ ku di pirtûka bi navê ‘Ez bi Rûmet li Cîhanê Dinerim’ de ye, tîne bîra min. Ev helbest tije rexneyên bi zanyarî û hest in. Dengê Nedîm Baran ku timî ev helbest dixwend, anî bîra min.
Mehmet Bayrak tenê wêneyan naxîne pirtûkan, herweha li bin wêneyan têkilîyên bingehîn, yên wê demê jî dinivîse. Di rûpela 243’an de ‘14’ê Tebaxê li Dersêmê, di 1938’an de dema ku 217 heban li gundê Halvorî dibin kuştinê’ (wêne 55), ‘Di bin sîya çekan de Dêrsimîyên ku dibin rêyeke ku aqûbeta wê ne dîyar’ (wêne 56) heye.
‘Di dadgehkirina Islehet Plana Şerqê ya di 1925’an de, yên ku bi idamê hatine
mahkûmkirin, xirûbeke Kurdan berî idamê’ (r.240, wêne 48). ‘Piştî têkçûna serhildana 1925’an, sêpekên îdamê’ (wêne 49), ‘Di 1925’an de, ji îdama Dîyarbekir hin sahne) (Vakit, 27 Nîsan 1925)’ (wêne 50), ‘Di 1925’an de li Dîyarbekir îdamên bi hevdûre’ (wêne 51), herweha wêneyên bi vî awayî...
Bi Plana Isleheta Şerqê, kelepçe ne tenê li destê Kurdan hatîye xistin. Ev di heman demê de, kelepçeyeke ku li Tirkîyê jî hatîye xistin bixwe ye. Di fîzîkê de qanûna ku yekîtîya qutîyan, di têkilîyên civakî de jî xwe derdixe holê. Nerîna ku dibêje ‘em bêhna Kurdan dernexînin, em wan bifetisînin, zulmê ji ser wan kêm nekin...’ bêgûman xwezayîye ku bandorê li Tirkan jî bike. Kelepçeya ku li alîyekî civakê bê xistin, di nav gel de li hinan bê xistin, bêgûman ê bandora xwe li alîyên din jî bike. Sedema ku Tirkîye, civaka Tirkîyê di warê aborî, sîyasî û civakî de peşve ne ketîye, weke ku tê xwestin pêk ne hatîye, bi raya min, bi kelepça ku bi Plana Isleheta Şerqê li destê Kurdan hatîye xistin, têkildar e. Tirkîye bi Plana Isleheta Şerqê kelepçe li xwe jî xistîye.
Her çiqas bi darbeyên leşkerî ji desthilatdarîyê hatibe bidûrxistin jî, yê ku herî pir bi nirxên îdeolojîya fermî ve girêdayî ye Süleymen Demirel e. Ji ber vê taybetmendîya xwe, piştî ku ji desthilatdarîyê hatîye bi dûr xistin, dîsa jî bi destê van hêzan hatîye ser wezîfê. Yekîtîya bi îdeolojîya fermî re, ji alîyekî de xetimandina pêşîya Tirkîyê ye. Ev yek jibo Serokkomarê nehan Süleymen Demirel jî wiha ye. Ez bawerim AKP ketîye ferqîya van têkilîyan. Ev ferqkirin, li gorî hikûmetên berî wan, gelekî girîng e. Helwesta wezîrê karê hundir Beşir Atalay, ya Serokwezîr Recep Tayip Erdoğan, cîgirê Serokê Giştî yê AKP û berdevkê hikûmetê Bülent Arınç ji vî alî de hêjayî baldarîyê ye.
Helwesta Serokkomar Abdullah Gül jî her wiha. Jiber vana tevan, divê vebûna Kurd, vebûna demokratîk, projeya yekîtîya netewî, bi baldarî bê şopandin. Axaftin û nîqaşên di derbarê vê mijarê de, di çapemenîyê de, bi awayekî dînamîk dimeşe. Jixwe ev yek bi serê xwe jî vebûnek e.
Pirtûka Mehmet Bayrak ya duyem, bi sernivîsa ‘Nivîsên Elewîtî, Kurdolojî, Turkolojî 1973-2009’ e. Ev pirtûk ji nivîsên Mehmet Bayrak ku di rojname û kovarên cûda de hatine weşandin pêk tê. Tê zanîn ku Weşanên ÖZ-GE pirtûkên Mamoste Mehmet diweşîne.
Ji salên 1960’î û dawîya van salan vir de, di civaka Kurdan de gelek guhertin û pêşveçûn pêk hatîne. Baldarîya li ser Kurdan, zimanê Kurdî, Kurdistan û civaka Kurdan roj bi roj bêtir dibe. Êdî Kurd, dîroka xwe bixwe dinivîsin. Di van şertan de, heyecana lêkolîn, îhtîyaca vekolîn û dîtina çavkanîyan ya ji destê yekem roj bi roj xwe bêtir eşkere dike. De pêvajoya tekoşîna gerîla de, îhtîyaca lêkolîn-vekolîn hem berfireh bû hem jî kûr û giran bûye. Ez bawerim ji vira wa de ev îhtîyac ê xwe hîn bêtir eşkere bike. Lêkolîn û vekolînên di derbarê van mijaran de ê di dema pêşîya me de pirbûneke cîddî pêk were.
Kelepçeya ku di dema Plana Isleheta Şerqê de li destê Kurdan hatîye xistin, di pêvajoya tekoşînê de ket pêvajoya azadîyê. Xwezayî ye ku Kurdên azad, li pê xwe binerin û hewl dibin fam bikin li pê wan çi bûye çi ne bûye.
Dîyar e ku jibo lêkolîn-vekolînê arşîveke ciddî lazim e. Divê gihîştina hin çavkanîyên bingehî, girîng be. Bi raya min di vê mijarê de, pirtûkên Mehmet Bayrak girîng in.
Kurd û Tekoşîna Netewî ya Demokratîk/Belgeyên bi Dizîn, Lêkolîn, Not 1993, Belgeyên Kurdolojî yên Eşkere-Bi Dizî/Fermî-Xeyrî Fermî I 1994, Belgeyên Kurdolojî yên Eşkere-Bi Dizî/Fermî-Xeyrî Fermî II 2004 pirtûkên Mehmet Bayrak, yên gelekî hêja ne. Piştî ku Plana Isleheta Şerqê hat amadekirin û pê ve, jibo ku pêşniyaran pêk bînin gelek rapor hatine amade kirin. Weke mînak di derbarê çima Kurd ê bên asîmîlekirin, çawa bên asîmîlekirin de gelek rapor hatine amade kirin. Bi dizîbûna van raporan xwezayî ye. Di amadekirina van raporên ku li ser derewan hatine ava kirin de, alîkarîya zanîngehan gelekî çêbûye. Di pirtûkên ku li jor min bahs kir de, beşekî girîng ji van raporan tê dayîn. Ji vî alî de, girîngbûna van pirtûkan mezin e. Plana Isleheta Şerqê, Kelepçeya ku li Destê Kurdan Hatîye Xistin, bi serê xwe belgeyek e.
Elewîtî û Kurd, 1997, Elewîtî ji Çaxa Navîn Heta Çaxa Modern, 2004, Muzîka Kurdî, Reqsên wan, Stran I, II, III, 2002, Ji Berê de û Heta Îro Jina Kurd 2000, Gravur û Kurd, 2002, Di Dema Osmanîyan de Jina Kurd 2007, Di Hundurê Torosan de Eşîrên Elewî Kurd 2006, Di Edebîyata Elewî Bektaşî de Aşiqên Ermenî, 2005, Ji Red û Înkara Heta Pejirandinê Tekoşîna Nasnameya Kurd, 1992, Pirsgirêka Kurd û Çareserîya Demokratîk, 1999 Têkilîya Kurd û Elewîyan, Di Civaka Kurd de Cihê Jina Kurd, Têkilîyên Ermenî-Kurdan mijarên ku divê bên vekolîn. Di van pirtûkan de, di derbarê van mijaran de gelek belgeyên hêja hene.
Dema ku mirov pirtûk, nivsîên di derbarê Kurd, zimanê Kurdî û Kurdistanê de yên ku di salên 1960’î de bi îro re muqayese dike, yekser mirov ferqîyeke mezin dibîne. Wê demê ne pirtûkên di derbarê Kurdan de, di rojnaman de nûçeyên herî biçûk jî dernediketin. Hin hevalan hest û daxwazên xwe wiha tanîn ziman, digotin; ‘bila gotina Kurd tê de hebe, bila ji me re sixêfa jî bikin’.
Di 14’ê Tebaxa 1958’an de li Iraqê darbeyek çê bû û kraltî hat hilweşandin. Di vê demê de Mele Mistefa Berzanî bi 500 peşmerge û zêdeyî 500 mirovî pê re ji Yekîtîya Sowyetê vegerîya çû Iraqê. Di rêya vegerê de, Serokê Misirê Cemal Abdulnasir, Mele Mistefa Berzanî û hevalên wî dawetî Misirê kir, bi wî re hevdîtinek pêk anî. Di wê demê de di radyoya Kahîrê de weşana Kurdî jî dihat kirin. Hevdîtina Cemal Abdulnasir û Berzanî di rojnameya Cumhurîyetê de, di rûpela 5’an de, li jêr bi 5,6 hevokan weke nûçeyek pir biçûk hat weşandin. Di wan salan de rûpelên rojnama kêm bûn. Weke mînak Rojnameya Cumhuriyetê bi 6 rûpelan dihat weşandin. Nûçeyên di rojnameyan de, ji nûçeyan wê de, li hember Abdulnasir bi naverokeke protesto dihat weşandin. Hin xwendevanên Kurd ev nûçe jêkiribûn û xistibûn nav pirtûk û defterên xwe. di 17’ê Kanûna 1959’an de, di operasyona 49’an de, di îddîanameya wan de gelekî bahsa vê nûçeyê hat kirin. Ev nûçe weke peywendîya nav xwendevanan dihat hesibandin. Dihate gotin ku rêxistineke ku xwendevanan jî digre nav xwe heye, herweha armanca vê rêxistinê hilweşandina dewletê û gel e, û ev nûçeya ku bi gelek xwendevanan re hatibû girtin, weke delîlê vê yekê dihate girtin... Di eslê xwe de, ev nûçeya ku di dawîya 1950’î de di derbarê Kurdan de hatibû weşandin, nûçeyeke ku di derbarê Kurdan de kêm dihat weşandin bixwe bû. Loma jî xwendevanan ev nûçe birrîbûn û di nav defter û pirtûkên xwe de veşartibûn.
Weşanên Mehmet Bayrak, yên wekî din jî hene. Di derbarê Tevfîk Fikret, Pîr Sultan Abdal, Enstîtuyên Gundan, Eşqîyatî û pêkenokên gel de, xebatên wî yên hêja hene. Kovara Özgür Gelecek ku di sala 1989-1991’ê de dihat weşandin jî çavkanîyeke hêja ye.
Ji vana pê ve, wergerandina gelek pirtûkên mîna Martin van Bruniessen, Robert Olsin, Kadri Cemil Paşa, Nurî Dersîmî, Celîlê Celîl, Xanadê Kurdo, Lazarev û hin gelekên din bo Tirkî jî hêja ye. Vana giş girîngîyê dide weşanxaneya ÖZ-GE.
Dema ku mirov bala xwe didê, Mehmet Bayrak her dem di derbarê gelê bindest de lêkolîn û vekolîna pêk tîne. Ew alîgirî mirovên bindest e. Weke gelê bindest Kurd, bawerîya bindest Elewî, cînsîyeta bindest jin, sinifê bindest kedkar, mijara xebata Mamoste Mehmet in. Ji bilî van pirtûkan, gelek hevpeyvîn û nivîsên Mamoste Mehmet di gelek rojname û kovaran de hatîye weşandin.
Pirtûka Firaz Baran ya bi navê ‘Ronîya ku Xwe Bera Tarîyê dide, Mehmet Bayrak, Bîyografîya Dokumanî, 2008’ di derbarê van mijaran tevan de, çavkanîyeke hêja ye.
Silav jibo Mamoste Mehmet...
İsmail Beşikçi
Wergera ji Tirkî: Salih Agir Qoserî
salihagirqoseri@hotmail.com
Kurdistan-Post